Spory dotyczące kredytów „frankowych” to od dłuższego czasu największa grupa spraw jednego rodzaju na wokandach sądów w całym Kraju. Spory tego rodzaju stanowią bardzo istotne obciążenie dla sądownictwa, które nie może poradzić sobie z zalewem kolejnych pozwów tego rodzaju, które masowo składają kancelarie prawne, wyspecjalizowane w prowadzeniu sporów „frankowych”. Banki w Polsce udzieliły ponad pół miliona kredytów „frankowych”, co stanowi olbrzymi „rynek zbytu” dla usług wyspecjalizowanych w pozywaniu banków kancelarii „frankowych”

W Polsce najpopularniejszym kredytem hipotecznym jest jednak kredyt złotowy ze zmiennym oprocentowaniem opartym o stopę WIBOR. Kredytów tego rodzaju udzielono wielokrotnie więcej, niż kredytów „frankowych”, co potencjalnie oznacza jeszcze większy rynek zbytu usług kancelarii, które wyspecjalizowałyby się w prowadzeniu spraw „WIBOR-owych” w sądach. Nic więc dziwnego, że w przestrzeni publicznej pojawia się coraz więcej informacji o „wadach” tego rodzaju produktów, mających umożliwić podważenie kredytów WIBOR-owych, analogicznie jak w przypadku kredytów „frankowych”.

Pierwsze dostępne powszechnie opinie w tym zakresie, a nawet projekty argumentacji procesowej wykazują znaczną zbieżność do argumentacji, którą w procesach sądowych posługują się „frankowicze”. Powyższe skłania do refleksji, czy rzeczywiście argumentacja „zaczerpnięta” ze sporów frankowych pozwoli na skuteczne podważenie w sądzie kredytów WIBOR-owych ?

Analizując orzecznictwo w sprawach „frankowych” wskazać należy na dwa podstawowe zarzuty formułowane wobec tego rodzaju kredytów:
• Banki w umowach „frankowych”, poprzez odwołanie do kursów publikowanych we własnych tabelach kursowych zapewniły sobie możliwość dowolnego ustalania kursu waluty obcej, co ma bezpośredni wpływ na koszty takiego kredytu ponoszone przez kredytobiorcę,
• Banki nie informowały w sposób rzetelny o ryzyku walutowym związanym z tego rodzaju kredytami, narażając kredytobiorców na ponoszenie „niczym nieograniczonego” ryzyka walutowego.

Pierwsze dostępne publicznie materiały na temat prób kwestionowania kredytów WIBOR-owych wskazują na analogiczne zarzuty formułowane w stosunku do takich kredytów, tj.:
• Banki w umowach WIBOR-owych zapewniły sobie możliwość dowolnego kształtowania oprocentowania takich kredytów, poprzez odwołanie do wskaźnika WIBOR, którego wartość kształtowana jest na podstawie kwotowań przekazywanych przez banki,
• Banki nie informowały w rzetelny sposób o ryzyku zmiany stopy procentowej, związanej z tego rodzaju kredytami, narażając kredytobiorców na „niczym nieograniczone” ryzyko wzrostu kosztów takich kredytów w przypadku wzrostu stawki WIBOR.

W opinii autora zbieżność problematyki kredytów „frankowych” oraz kredytów WIBOR-owych jest jednak pozorna, a argumentacja prawna, która poskutkowała sukcesem „frankowiczów” w sądach, może się okazać niewystarczająca dla skutecznego podważenia kredytu WIBOR-owego.

W pierwszej kolejności przyjrzyjmy się grupie zarzutów odnoszących się do „dowolności” w wyznaczaniu miernika, od którego zależą w dużej mierze koszty kredytów „frankowych” (kurs waluty publikowany w tabelach kursowych poszczególnych banków) oraz koszty kredytów WIBOR-owych (stawka oprocentowania zmiennego oparta na WIBOR).

Jeżeli chodzi o kredyty „frankowe” to w większości tego rodzaju kredytów treść umowy stanowi, że kredyt wypłacany jest w walucie Krajowej po kursie kupna waluty publikowanym w Banku udzielającym takiego kredytu, natomiast raty kredytu przeliczane są na walutę obcą po kursie sprzedaży waluty publikowanym w tabeli kursowej Banku udzielającego kredytu.

Zważywszy na fakt, że każdy bank sam ustala wysokość kursu waluty publikowany we własnej tabeli kursowej, to istnieje hipotetyczna możliwość, że Bank poprzez „zawyżenie” kursu w swojej tabeli doprowadzi do podwyższenia kosztów kredytu ponoszonego przez kredytobiorcę. Jak pokazują dane historyczne banki w Polsce stosowały w swoich tabelach kursowych kursy zbieżne z aktualnym kursem rynkowym, co nie ma jednak znaczenia dla oceny treści takich umów, gdyż sposobu wykonania umowy nie bierze się pod uwagę przy ocenie abuzywności jej poszczególnych postanowień. Wystarczy więc wykazanie, że bank potencjalnie miał możliwość zawyżenia kursu (nawet jeżeli z takiej możliwości nie skorzystał) aby takie postanowienie zakwestionować, jako nieuczciwe.

Czy podobnie rzecz się ma w przypadku wyznaczania stawki WIBOR, stanowiącej podstawę dla określenia wysokości oprocentowania kredytów WIBOR-owych ? Aby odpowiedzieć na takie pytanie należy przyjrzeć się nieco bliżej mechanizmowi określania stawki WIBOR.

W pierwszej kolejności wskazać należy, że do 29 czerwca 2017 r. administratorem Stawek Referencyjnych WIBID i WIBOR było Stowarzyszenie Rynków Finansowych ACI Polska¹  (dawniej Forex Polska). W tym okresie zasady określania stawki WIBOR regulowały dwa regulaminy – Regulamin Fixingu, który obowiązywał w okresie od 1 lutego 2004 r. do dnia 30 czerwca 2013 r., a następnie regulamin ten został zastąpiony kolejnym – wprowadzonym w życie 1 lipca 2013 r. który obowiązywał do 29 czerwca 2017 r. Zmiana administratora Stawek Referencyjnych WIBID i WIBOR nastąpiła w związku z Rozporządzeniem BMR² – obecnie stawką WIBOR administruje GPW Benchmark S.A. – spółka zależna od Giełdy Papierów Wartościowych. W związku ze zmianą administratora Stawek Referencyjnych WIBOR i WIBID zmieniono również i treść Regulaminu regulującego Fixing stawek referencyjnych.

WIBOR to skrót od Warsaw Interbank Offered Rate. W uproszczeniu, to wysokość oprocentowania, na jaką banki udzielają sobie wzajemnie pożyczek. Nie jest to wskaźnik stały i niezmienny. Jest on ustalany codziennie. Warto zauważyć, że WIBOR nie mierzy kosztów finansowania banków, tylko cenę depozytów składanych sobie wzajemnie przez banki uczestniczące w wyznaczaniu stawki WIBOR.

W dużym uproszczeniu, zgodnie z Regulaminem obowiązującym od 1 lutego 2004 r., w celu ustalenia stawki WIBOR każdy Bank (z wyselekcjonowanej grupy banków – tzw. Uczestnicy Fixingu – Banki spełniające określone Regulaminem wymagania, spośród Banków pełniących przyznawaną przez Narodowy Bank Polski funkcję Dealera Rynku Pieniężnego), w każdym dniu roboczym do godziny 11:00 rano przekazywał po jednej stawce po jakiej gotów był udzielić innemu Uczestnikowi (stawka offer) i przyjąć od innego Uczestnika (stawka bid) depozyt złotowy na wszystkie terminy dla których kalkulowano wskaźnik. Obliczenie stawki WIBOR polegało na obliczeniu średniej arytmetycznej ze stawek ofertowych podanych przez Uczestników Fixingu. Przy wyliczeniu, w zależności od liczby zgłoszeń, wedle zasad opisanych w Regulaminie – odrzucano dwa najniższe i dwa najwyższe kwotowania w przypadku gdy zgłoszono nie mniej niż 8 stawek, zaś w przypadku zgłoszenia 8 stawek i mniej odrzucano jedno najniższe i jedno najwyższe kwotowanie.

Zgodnie z Regulaminem oferta wiązała Uczestników Fixingu przez piętnaście minut po opublikowaniu stawek WIBOR i WIBID w serwisie informacyjnym Reutersa w tym samym dniu, co oznacza, że każdy z Uczestników Fixingu mógł skorzystać z oferty innego Uczestnika Fixingu w tym okresie.

Taki mechanizm sprawiał, że potencjalnie Bank, który dążyłby do nierynkowego zawyżenia stawki WIBOR podając zawyżone wartości kwotowań musiałby liczyć się z ryzykiem, że inni Uczestnicy Fixingu z takiej „zawyżonej” oferty skorzystają, co wiązałoby się dla takiego Banku z ryzykiem poniesienia straty.

Regulamin obowiązujący w okresie od 1 lipca 2013 r. do dnia 29 czerwca 2017 r. wprowadził pewne zmiany w stosunku do wcześniejszej wersji, przy czym sam model wyznaczania stawki WIBOR nie uległ znaczącej zmianie. Obecnie WIBOR jest już w pełnym zakresie uwarunkowany przepisami prawa, w szczególności przepisami Rozporządzenia BMR, przy czym model wyznaczania stawki WIBOR – polegający na uśrednieniu kwotowań przekazanych przez grupę czołowych polskich banków, został w dużej mierze zachowany, w tym zachowano zasadę, że Uczestnik Fixingu zobowiązuje się do zawarcia transakcji z pozostałymi Uczestnikami Fixingu polegających na złożeniu lub przyjęciu depozytu po poziomie stopy procentowej nie gorszym niż wskazany w Kwotowaniu Wiążącym w trakcie tzw. Okna Transakcyjnego (obejmującego okres 15 minut po Godzinie Fixingu).

Zarówno więc na etapie przed wejściem w życie Rozporządzenia BMR, jak i po wejściu w życie Rozporządzenia BMR kwotowania podawane przez uczestników fixingu były zobowiązaniem banku do zawarcia transakcji zgodnie z podanym kwotowaniem. W konsekwencji podawane dane każdorazowo oznaczały zgodę banku na zawarcie transakcji na danych warunkach i tym samym przeciwdziałały podawaniu „nierynkowej” stawki.

Warto dodać, że w związku z Rozporządzeniem BMR Narodowy Bank Polski oceniał, że procedury stosowane w polskich bankach, uczestniczących w fixingu stawek WIBOR co do istoty spełniały wymogi projektowanego rozporządzenia, w związku z czym jego wejście w życie nie będzie oznaczało istotnych zmian dla funkcjonowania tych podmiotów.³

Czy więc zarzuty „dowolności” banku w wyznaczaniu stawki WIBOR, stanowiącej podstawę dla ustalenia oprocentowania zmiennego w kredycie WIBOR-owym – na wzór zarzutu dowolności banku w wyznaczaniu kursu w tabeli kursowej banku, stanowiącego podstawę rozliczenia kredytu „frankowego”, mają szansę powodzenia w sądach ? W ocenie autora tego rodzaju próby przeniesienia argumentacji ze sprawy „frankowej” na grunt sprawy WIBOR-owej muszą skończyć się niepowodzeniem z kliku przyczyn:

• Inaczej niż w przypadku kursów w tabeli kursowej banku, bank nie wyznacza samodzielnie wskaźnika WIBOR – wskaźnik wyznacza administrator w oparciu o obowiązującą procedurę, a więc podmiot trzeci w stosunku do stron umowy kredytu (w przypadku kredytów frankowych wysokość kursu waluty wyznaczała władczo jedna ze stron umowy kredytu, tj. bank),
• Inaczej niż w przypadku kursów w tabeli kursowej banku, wyznaczenie wskaźnika WIBOR nigdy nie zależy od władczej decyzji (przekazanego kwotowania) tylko jednego banku – zawsze jest to średnia z kwotowań przekazanych przez klika banków,
• Nawet potencjalnie jeden bank będący stroną konkretnej, kwestionowanej w sądzie umowy WIBOR-owej nie mógłby mieć wpływu na zawyżenie stawki WIBOR, gdyż w toku ustalenia stawki kwotowania skrajne są odrzucane,
• Co więcej, inaczej niż w przypadku potencjalnego zawyżenia kursu waluty w tabeli kursowej banku, bank, który chciałby zawyżyć stawkę WIBOR (tj. przekazałby zawyżoną ofertę do Administratora obliczającego stawkę WIBOR) musiałby liczyć się z koniecznością poniesienia strat wobec faktu, że inny Bank byłby uprawniony do skorzystania z takie „nierynkowej” oferty.

Pomijając więc już fakt, że WIBOR nigdy nie został uznany za dotknięty manipulacjami oraz jest kluczowym wskaźnikiem referencyjnym stopy procentowej w rozumieniu Rozporządzenia BMR, tylko powyższa uproszczona i powierzchowna analiza porównawcza pokazuje, że zarzut „dowolności” banku w wyznaczaniu oprocentowania zmiennego w kredytach WIBOR-owych (na wzór zarzutu dowolności banku w wyznaczaniu kursu w tabeli kursowej banku) ma znikome szanse powodzenia w sądzie.

Jeżeli zaś chodzi o zarzut braku przekazania przez bank przy zawarciu umowy WIBOR-owej informacji o ryzyku stopy procentowej, to trudno tego rodzaju zarzut rozważać w oderwaniu od okoliczności zawarcia konkretnej umowy i zakresu informacji o ryzyku faktycznie przekazanej przez bank przy zawarciu takie umowy. Można pokusić się jednak o ogólne porównanie ryzyka walutowego (występującego przy kredytach „frankowych”) do ryzyka stopy procentowej (występującego w przypadku kredytów WIBOR-owych).

W przypadku spraw „frankowych” częstym zarzutem formułowanym w przypadku takich umów jest brak przekazania informacji o nieograniczonym zakresie takiego ryzyka, w tym również brak przekazania informacji o kosztach kredytów w przypadku wzrostu kursu waluty obcej, takiego jak obecnie obserwowany, a więc do poziomu 4 czy 5 PLN za 1 CHF. Rozważmy więc czy również w przypadku kredytów WIBOR-owych, jeżeli Bank nie przedstawił symulacji czy informacji o kosztach kredytu przy wzroście stawki WIBOR do poziomu obecnie notowanego, możliwe jest na tej podstawie zakwestionowanie umowy WIBOR-owej?

Odpowiadając na tak zadane pytanie warto na wstępie zauważyć, że ryzyko stopy procentowej jest w orzecznictwie TSUE traktowane inaczej, niż ryzyko walutowe w przypadku kredytów wyrażonych w walucie obcej. Można wskazać na dwa tego rodzaju orzeczenia TSUE, tj. wyrok z dnia 3 marca 2020 r. (C-125/18, Gomez I), gdzie Trybunał zwrócił uwagę, że szczególnie istotnym elementem oceny jest to, „czy ze względu na publikację sposobu obliczania wspomnianej stopy procentowej główne elementy dotyczące obliczania tej stopy są łatwo dostępne dla każdej osoby zamierzającej zawrzeć umowę o kredyt hipoteczny”. Natomiast w wyroku z dnia 17 listopada 2021 r. (C-655/20, Gomez II) Trybunał wskazał, że dopuszczalne jest, by umowa nie zawierała pełnej definicji wskaźnika referencyjnego służącego do obliczenia zmiennej stopy procentowej. Wskazał też, że nie jest wymagane przekazanie broszury informacyjnej przedstawiającej dotychczasowe zmiany tego wskaźnika. Przekazanie tych informacji nie jest konieczne na tej podstawie, iż informacje dotyczące tego wskaźnika są oficjalnie publikowane.

Dokonując porównania ryzyka walutowego przy kredytach „frankowych” do ryzyka stopy procentowej przy kredytach WIBOR-owych wskazać należy, że:

• Inaczej niż w przypadku umowy „frankowej”, w przypadku umowy WIBOR-owej ryzyko stopy procentowej nie jest nieograniczone. Ryzyko stopy procentowej jest w warunkach Krajowych ograniczone do wysokości odsetek maksymalnych,
• Ryzyko stopy procentowej wpływa tylko na wysokość raty, nie wpływa natomiast na wzrost salda kredytu, jak w przypadku kredytów „frankowych” – nie jest więc nawet hipotetycznie możliwa sytuacja (mająca miejsce w przypadku kredytów „frankowych”), że pomimo wieloletniej regularnej spłaty kredytu WIBOR-owego saldo kredytu wzrośnie, zamiast zmaleć,
• Z uwagi na powyższe (zwłaszcza biorąc pod uwagę obserwowany wzrost wartości nieruchomości) kredytobiorca WIBOR-owy może w każdym czasie spłacić kredyt w całości (np. sprzedając nabytą za kredyt nieruchomość, albo refinansując kredyt WIBOR-owy innym kredytem, w tym kredytem ze stałą stopą oprocentowania) uwalniając się tym samym od dalszego ponoszenia ryzyka stopy procentowej i nie ponosząc na takiej operacji większych strat. Natomiast w przypadku kredytu frankowego taka operacja (z uwagi na wzrost salda kredytu na skutek wzrostu kursu waluty obcej) jest bardzo kosztowna i zwyczajnie nieopłacalna, gdyż wiąże się z jednorazowym „skonsumowaniem” straty wynikłej ze wzrostu kursu waluty obcej,
• Co więcej, inaczej, niż w przypadku kredytów frankowych (gdzie obserwowany wzrost kursu waluty CHF jest bezprecedensowy) stawka WIBOR w stosunkowo nieodległej przeszłości (w szczególności w latach 2004-2008 – kiedy największą popularnością cieszyły się kredyty frankowe) wynosiła już powyżej 6 i więcej. Uznać więc należy, że inaczej niż w przypadku ryzyka walutowego przy kredytach „frankowych” świadomość tego ryzyka jest w społeczeństwie powszechna.

Pomimo więc, że skutkiem ryzyka stopy procentowej i skutkiem ryzyka walutowego jest często znaczący, nawet wielokrotny wzrost wysokości raty kredytu (często z uwagi na wzrost stopy procentowej przy kredycie WIBOR-owym rata takiego kredytu wzrosła nawet bardziej niż w przypadku kredytu „frankowego”), to jednak jest to ryzyko zupełnie innego rodzaju.

W ocenie autora powyższe argumenty będą niezwykle trudne do odparcia przez osoby noszące się z zamiarem podjęcia próby podważenia w sądach umowy WIBOR-owej, na wzór kredytobiorców „frankowych”, którzy w sądach skutecznie podważają umowy „frankowe”.

Na zakończenie zauważyć również należy, że zmienna stopa oprocentowania w przypadku kredytu WIBOR-owego stanowi element „ceny” kredytu, a więc można się spodziewać, że ten element umowy zostanie uznany w orzecznictwie sądowym za świadczenie główne z umowy WIBOR-owej. Dla skutecznego podważenia postanowienia stanowiącego świadczenie główne, jako abuzywnego, konieczne jest więc wykazanie nie tylko naruszenia dobrych obyczajów i rażącego naruszenia interesów konsumenta, ale również wykazanie, że taki warunek umowny nie był jednoznaczny. W opinii autora, zważywszy na argumenty przedstawione już wyżej, w tym fakt, że stawka WIBOR została uznana za kluczowy wskaźnik referencyjny i jest powszechnie publikowana oraz w warunkach krajowych jej zastosowanie w umowach kredytowych ma bardzo bogatą historię, wykazanie niejednoznaczności odwołania do takiej stawki, jako podstawy dla określenia oprocentowania zmiennego umowy WIBOR-owej, będzie niezwykle trudne.

W opinii autora, pojawiające się w przestrzeni publicznej opinie i analizy, wskazujące na możliwość podważenia umowy WIBOR-owej, na wzór spraw „frankowych” należy oceniać niezwykle ostrożnie. Próby przeniesienia argumentacji stanowiącej podstawę sukcesów „frankowiczów” na grunt umów WIBOR-owych uznać należy za pomysł niezwykle ryzykowny, zwłaszcza, że brak jest orzecznictwa sądowego potwierdzającego zasadność takiej argumentacji w przypadku kredytów WIBOR-owych.

Wręcz przeciwnie, prawdopodobnie pierwsze prawomocne orzeczenie w tego rodzaju sprawie (postanowienie w przedmiocie zabezpieczenia), tj. postanowienie Sądu Okręgowego w Warszawie z dnia 17 marca 2022 r. (XXVIII C 4121/22) pokazuje, że sądy mogą nie być skłonne podzielić wątpliwości kredytobiorców WIBOR-owych co do wadliwości zawartych przez nich umów.